CONTREPOINT HISTORIQUE
Citations originelles
Rapport liminaire signé Gossec, Grétry et Méhul, rapporteurs pour la Section musique de l'Académie des Beaux-Arts de l'Institut de France.
«The thing called strict counterpoint is in most schools neither strict nor contrapuntal ; it is an unscholarly and inartistic mosaic of metrical patterns arranged over basic triads.»
«Since the eighteenth century [...] music as art has been separated from handicraft by a gulf that may be felt as a misfortune but cannot be denied [...] instructions in craft and recipe books of musica practica, ever since Fux's Gradus ad Parnassum, have been sinking more and more into mere exercises in a dead language, to studies that of course transmit some concept of disciplined musical grammar, but fall short of real composing».
«Fux's Parnassus was really a burial mound, commemorating with written exercises an ancient tradition that had largely expired».
«The assumption that the theory of counterpoint deals with the horizontal and that of harmony with the vertical dimension of music is as trivial as it is misleading.»
«Contrapunctus non est nisi punctum contra punctum ponere vel notam contra notam ponere vel facere, et est fundamentum discantus. Et quia sicut quis non potest edificare, nisi prius faciat fundamentum, sic aliquis non potest discantare, nisi prius faciat contrapunctum.»
«Contrapunctus itaque est moderatus ac rationabilis concentus per positionem unius vocis contra aliam effectus [...].»
«Est itaque contrapunctus ars flectendi cantabiles sonos proportionabili dimensione et temporis mensura [...].»
«The linear aspect is as incidental (i.e. subsidiary but not negligible) as it is in later harmonic theory.»
Bent 2003, 73.
«Only indirectly does counterpoint result in placing melody against melody; the melody resulting from the contrapuntal operation is secondary to the principles governing the succession of dyads.»
Par exemple, Prosdocimus de Beldemandis affirme que «hec ars contrapuncti artem pratice cantus plani presupponit, absque qua nichil huiusmodi scientie haberi poterit.»
«Prenotando quod unisonus requirit tertiam, tertia quintam, quinta sextam, sexta octavam [...].»
«quod ubi factitandum sit tyronibus ac rudibus adolescentibus signo Diesis indicari solet.»
«Ulterius notandum est quod nullo modo debemus ascendere neque descendere in discantu cum tenore cum speciebus perfectis, dummodo cantus ascendat de gradu ad gradum vel descendat. [...] Ulterius notandum est quod quando cantus ascendit vel descendit per quinque voces, et aliqui magistri dicunt per quatuor voces, [...] tunc poterimus ascendere vel cum tenore in discantu cum specie perfecta per unam vocem tantum, et non per plures. Si autem per sex voces aut per septem, tunc possumus ascendere vel descendere in discantu cum tenore in specie perfecta per duas voces tantum. Si autem cantus ascendit vel descendit per octo voces, tunc possumus ascendere vel descendere in discantu cum tenore cum specie perfecta per duas voces aut tres et non plures.»
«Item nos possumus bene ascendere et descendere cum nostro plano cantu quando habemus talem dispositionem plani cantus vt sequitur scilicet fa ut vt fa vel sol ut vt sol quia tunc non sunt obseruande regule contrapuncti sed possumus discantare ad placitum [...].»
«Quis enim non mirare poterit quo proferendi magisterio proportio musicalis artis, primaria traditione dissona, eorum super artificiali docescat et ad consonantie gratiam reducatur?»
«La Quinta minore, o falsa è Dissonanza, e di intervallo simile al Tritono, con la differenza, che il Tritono è composto di trè toni, e la Quinta falsa è composta di due toni, e di due semitoni.»
«Et dissonantia e consonantia imperfecta pro eodem habentur.»
«ut cantus ille, qui per tertias et sextas imperfectus censetur, non tamen discors aures trahat et alliciat, ut perfectionem cantus, qui per quintam sequetur vel octavam, quarum tertie et sexte sunt nuntie et ancille, exspectatam diutius indicent dulciorem [...].»
«Cadentia, quantum ad praesens spectat propositum, videtur dicere quendam ordinem vel naturalem inclinationem imperfectioris concordiae ad perfectiorem. Imperfectum enim ad perfectionem naturaliter videtur inclinari, sicut ad melius esse, et quod est debile per rem fortiorem et stabilem cupit sustentari. Cadentia igitur in consonantiis dicitur, cum imperfecta concordia perfectiorem concordiam sibi propinquam attingere nititur ut cadat in illam et illi iungatur secundum sub et supra, descendendo videlicet vel ascendendo.»
L'auteur anonyme du Compendium de musica donne très clairement les résolutions naturelles de chacune des consonances imparfaites : «Ditonus igitur, ut sic ad diapente, tonus cum diapente ad diapason, ditonus cum diapason ad triplam calle recto parantur. Semiditonus vero ad unisonum, semitonium cum diapente ad diapente, semiditonus cum diapason ad ipsam diapason retrocedunt.» ([XIVe s.] c, III, 122).
«Quandocumque tertia imperfecta, id est non plena de tonis, immediate post se habet quintam sive etiam aliam quamcumque speciem perfectam, ascendendo solam notulam, illa tertia imperfecta debet imperfici [recte perfici] duro. [...] Quandocumque aliqua sexta imperfecta, id est non plena de tonis, immediate habet post se aliquam octavam sive quancumque aliam perfectam speciem, ascendendo solam notulam, illa tunc duplex sexta imperfecta debet perfici duro [...]. Quandocumque tertia perfecta, id est plena de tonis, immediate post se habet quintam sive aliam quamcumque perfectam speciem ascendendo [recte descendendo] solam notulam, illa tertia perfecta debet imperfici molli. [...] Quandocumque sexta perfecta, id est plena de tonis immediate post se habet octavam sive aliam quamcumque speciem perfectam descendendo solam notulam, illa sexta perfecta debet imperfici molli.»
«si inchoater per imperfectam speciem, in perfectam tamen est necessario finiendus.»
«in suo contrapuncto penultima semper debet esse imperfecta et hoc ratione euphonie [...].»
«bene potest descendere de duodecima in octavam, et de octava in quintam, et de quinta in unisonum, et sic etiam per ascensum ; sed melius dicitur quando una perfecta et alia imperfecta cantatur [...].»
Dans les mots d’un auteur anglais : «It is to wite that a man may noght with two perfit tones of one acord as 8 and 8, and 5 and 5 nonther ascend nor descend with the playnesong. bot with imperfit tones he may.»
«Si autem cantus vel ascendit vel descendit per sex vel per septem, licitum est nobis ascendere vel descendere cum tenore et cum speciebus perfectis, ut discantus per duas voces.»
«Sed tamen in contratenore possunt duae concordantiae perfectae se sequi immediate, scilicet octava octavam [...]. Quilibet chorus concordare debet cum tenore omni modo. Sed contrapunctus cum medio choro et econverso medius chorus cum contrapuncto singulariter proferendo absque tenore concordari non tenentur.»
Un peu plus loin dans son traité, au f. 5r, Charpentier précise que «Plusieurs Quartes ou Quintes de suitte et par mouvement semblables sont encor permises entre les parties superieures pourveu qu’elles soient de differente espece et qu’elles cheminent par degrez conjoints. Exemple» :
Selon lui, ces 4tes et 5tes consécutives entre les voix supérieures sont «Bonnes parcequ’elles cheminent par degrez conjoints et parce que la premiere et la derniere qui piquent plus que les autres sont de differente espece.»
«Et debet etiam se cavere in uno contrapunctu ut componat quintam et in alio sextam et e contra [...] quia totaliter discordarentur, eo quod oriuntur ex secundis.»
«Numquam vel raro debet in tenore fieri saltus a voce in vocem, interposito spacio sex, septem aut novem clavium sive vocum, quia tales saltus non sunt tam dulces ac melodiosi sicut ceteri saltus. Et specialiter in discantu non debent fieri. Item medius chorus apud modernos contratenor dicitur, et in medio choro omnes species saltus dari possunt. Item sicut medius chorus dicitur contratenor, ita contrapunctus dicitur discantus.»
«Quando sunt multi cantores, potest aliquis illorum finire in imperfecta specie, ut in tertia [...], sed nunquam in sexta [...].»
«Hinc et floridus a nonnullis per metaphoram appellatur. Quemadmodum enim diversitas florum agros iucundissimos efficit, ita proportionum varietas contrapunctum acceptissimum reddit.»
«Dicunt enim flores musicae mensurabilis, quando plures voces seu notulae, quod idem est, diversimode figuratae secundum uniuscuiusque qualitatem ad unam vocem seu notulam simplicem tantum quantitatem illarum vocum continentem iusta proportione reducuntur.»
«contrapunctus potest sumi dupliciter, scilicet comuniter sive large et proprie sive stricte. Contrapunctus largo modo sive comuniter sumptus est plurium notarum contra aliquam unicam solam notam in aliquo cantu positio, et de tali non intendo hic determinare, nec talis vere contrapunctus nominari habet; contrapunctus vero proprie sive stricte sumptus est unius solius note contra aliquam aliam unicam solam notam in aliquo cantu positio, et de tali hic bene intendo determinare, cum hic vere contrapunctus nominari habeat, eo quod in ipso est vera contrapositio, quia scilicet contrapositio note contra notam [...] et est huiusmodi contrapunctus proprie sumptus alterius comuniter sumpti fundamentum, eo quod habita noticia huius, statim haberi potest noticia alterius, saltim apud usitatos circa cantum fractibilem.»
Quelque vingt ans plus tard, Ugolino de Orvieto ([v.1430], II, 4) sera du même avis : «Contrapunctus est simplex unicae solius notae in gravi positae vel acuto contra aliquam unicam solam notam in cantu aliquo indeterminata positio. Haec enim diffinitio seu descriptio contrapuncti cum ex genere et differentiis constet bona esse probatur, ponitur namque ibi positio indeterminata simplex loco generis, quia contrapunctus simpliciter et indeterminate se habet ad omnes locorum positiones gravium et acutorum in tota musicali manu repertorum, quia unicuique notae ubicumque in gravi vel acuto repertae supra vel infra altera contraponitur nota. Cetera ibi ponuntur ad differentiam contrapuncti in quo uni notae plures supra vel infra vel supra et infra contraponi videntur, de quo impraesentiarum mentionem non facimus. Hic enim large sumptus dicitur contrapunctus. Sed is solus diffinitus est contrapunctus in quo unica nota alteri soli noscitur contraponi, ut dictum est, et hic dicitur stricte seu proprie contrapunctus, et dicitur contrapunctus a contra et pono quasi contraria positio eo quod supra vel infra alteri altera contraponitur nota et sic contrapuncti vocabulum vere dicitur interpretatum.»
«Counterpoint is the first part and ground of Composition ; the second part of it is figurative Musick or descant, which mixeth fast and slow Notes together, bindeth Discords with Concords [...].»
«ut si quando tibi venerit illorum usus, tum in promptu habeas, quod similiter tuis modis adhibeas, et in tempore, tuo cantui inseras.»
«Ay hombres en ello tan expertos [...] que assi lo hechan a muchas bozes, y tan acertado, y fugado, que parece composicion sobre todo el estudio del mundo [...].»
Morley 1597, «Annotations», n.p.
«such confusion as of force must bee amongste so many singing extempore.»
«Sed duobus aut tribus, quatuor aut pluribus super librum concinentibus alter alteri non subjicitur. Enim vero cuilibet eorum circa ea quae ad legem ordinationemque concordantiarum pertinent tenori consonare sufficit.»
«the half Note under the Key, doth hardly admit an Eighth to be joyned to it, without offence to a criticall Eare [...].»
